LIRA adieu!

Een prachtige dag was het, de zeventiende december 2016 in de Rode Hoed. Kees Holierhoek trad terug als voorzitter van LIRA, de organisatie die dertig jaar geleden werd opgericht en waarvan hij vanaf dat moment voorzitter was. Na de officiële vergadering volgde de lunch. Toen kwam er een interessant en vrolijk middagprogramma, met sprekers over het thema `dagboek', afgewisseld met zang en poëzie. Langdurig applaus, diner, cadeaus... Wat kan een scheidend voorzitter zich beter wensen? Ja, een goede opvolger, en die is gevonden in de persoon van Felix Rottenberg. Kees' oudste zus mocht een bijdrage leveren aan het minisymposium en ze deed dat met veel plezier. Hier volgt de tekst van wat ik daar naar voren bracht:

Ik kom uit een degelijke familie. Onder de grappenmakerij hebben wij een filosofisch-juridische inslag. Dus dit wordt een degelijk verhaal, dat cirkelt rondom een onbekend dagboek en uitmondt in een advies. Kort samengevat zal ik een aantal van mijn contacten met dagboeken van anderen aanstippen, waarbij ik geleidelijk aan dichter in de buurt hoop te komen van de onbekende kern, namelijk het geheime dagboek van iemand die niet alleen een ongelofelijk aantal jaren voorzitter was van de LIRA, maar die ook mijn broer was en blijft. Voorzitters komen en gaan, maar een familieband blijft altijd bestaan, en daar ben ik blij om. Ik zal in mijn verhaal zwaar leunen op de Franse literatuur en filosofie, want dat is mijn vak: vertalen uit het Frans. Het leverde me al vele jaren een aardige vergoeding van de kant van LIRA op, en wel wat meer dan de droevige dubbeltjes waar Hanneke Groenteman eerder op deze middag van repte. Ik ben benieuwd hoeveel ik volgend jaar krijg. Is het bedrag beduidend minder dan ik gewend ben, dan moet mijn broer al die jaren te mijnen gunste gemanipuleerd hebben met de cijfers. We wachten af…

            Ik ga iets zeggen over de dagboeken van anderen omdat ik er zelf geen heb. Wie een beetje door google dwaalt, zal zien dat het schrijven van dagboeken veelal een mannenaangelegenheid is. Vrouwen zijn meer van het corresponderen – en nu generaliseer ik uiteraard. Het lijkt of vrouwen graag schrijven naar elkaar en mannen naar zichzelf.

Opgestane heer

De melodie blijft me vriendelijk achtervolgen. Zojuist nog dwarrelden de klanken uit een carillon op het marktplein hier in Straelen. Een week geleden zongen we het lied in de hal van een appartementengebouw  in Berlijn, waar de bewoners zich hadden verzameld om met een reeks van liederen de advent in te luiden. Toen begon de tekst met: Tochter Zion, freue dich, jauchzet laut, Jerusalem! En twee weken geleden, in mijn eigen Delft, herkende ik dezelfde melodie in Joshua, een oratorium van Händel dat werd uitgevoerd in een volle Raamkerk. Te bedenken dat ik tot dan toe alleen de versie U zij de glorie kende! Die Nederlandse vertaling van een Franse tekst van Edmond Budry heeft me nooit kunnen bekoren: `opgestane heer’, `’t verwonnen graf’,`blijde en welgezind’ … Het klinkt allemaal niet zo spannend. Ik krijg meteen associaties met een log orgel dat verwoede pogingen doet  het trage gezang van de gelovigen voort te stuwen. Nee, dan liever Joshua, het oratorium waar de melodie uit afkomstig is. Een krijgshaftige tekst over de hoofdpersoon van het oratorium, die Jericho bedwong met trompetten: See, the conquering hero comes. Je moet van die oudtestamentische vechtlust houden, maar voor Händel was het in ieder geval een gelegenheid om  flink uit te pakken: na een bijna teder, tweestemmig intro barsten zangers, strijkers en blazers los, krachtig ondersteund door de pauk. Voor mij heeft U zij de glorie de laatste weken veel meer diepte gekregen. 

Thérèse Cornips herdacht

Afgelopen zaterdag kwamen we bijeen. We waren met een stuk of veertig, samen een groot deel van de kring van mensen die haar – van nabij of van wat verder weg – tijdens haar leven hadden omringd. In zijn fijnzinnige welkomstwoord memoreerde Constantijn Kelk haar krachtige persoonlijkheid, haar vele talenten, maar ook de huiselijke briefjes die in Renouprez overal waren bevestigd zoals Niets door de gootsteen gooien, behalve vloeibare stoffen  s.v.p.; Niet aan deze kraan draaien !!!`

         Ook gaf hij een treffende beschrjving van haar late geluk met Carlos van Regteren Altena:  Wij als vriendinnen en vrienden van Thérèse hebben haar geweldige opleving na het begin van haar permanente samenzijn met Carlos vreugdevol aanschouwd en meegemaakt. Ik heb nog altijd het aandoenlijke tafereel op mijn netvlies hoe zij op een zonnige dag in Renouprez dolgelukkig samen in Carlos’ sportautootje met het dak opengeslagen stapten om een tochtje door de omgeving te maken. Beiden waren zij getooid met hagelwitte hoedjes op het hoofd, die met het verdwijnen van de auto in de verte nog het langst als witte stipjes zichtbaar bleven. Carlos’ aanwezigheid betekende ieder jaar weer opnieuw een verrijking van ons verblijf aldaar, al was het maar omdat ook Thérèse daar zo merkbaar en zichtbaar van opknapte.  Zij hebben samen nog, ondanks hun fysieke euvelen,  soms wel bewogen maar al met al toch zeer gelukkige jaren beleefd. Carlos heeft Thérèse enorm bijgestaan bij het doornemen van haar teksten en met vele ander dingen. Als bij hen naar de gezondheid werd geïnformeerd, antwoordden ze het liefst: Bedonderd, maar niet tragisch. Zo kun je met zich herhalende tia’s en met toenemende blindheid en zo meer samen toch nog prettig oud worden.

         Thérèse wilde geen familie of vrienden bij haar crematie, maar nu konden we het een beetje inhalen, herinneringen uitwisselen en – zoals dat ook vaak gebeurt na een uitvaart – behoedzaam overgaan tot de orde van de dag. Maud Peereboom had er haar huis en tuin gastvrij voor opengesteld. Ik ben Maud en de andere leden van het stichtingsbestuur buitengewoon dankbaar voor deze serene en  vriendschappelijke middag.

         De Proust-bibliotheek van Thérèse rust inmiddels in het Europäisches Übersetzer Kollegium in Straelen: de Franse Recherche in een aantal versies, haar vertalingen, de volledige correspondentie van Proust, biografieën, allerlei commentaren.  Voor wie zich nog eens in die doorleefde boekenverzameling van ettelijke meters wil verdiepen: Straelen ligt op 10 kilometer van Venlo en de medewerksters daar weten wat gastvrijheid is. Thérèse verbleef ooit in het EÜK, ze verwerkte haar herinneringen daaraan nog in de ultrakorte toespraak die ze mocht houden toen ze de Nijhoffprijs in ontvangst nam: in dat Kollegium  mocht je roken en ze had er interessante gesprekken gevoerd met Projektleiter Klaus Birkenhauer, vertelde ze. Ook die tijden zijn vervlogen: er wordt in het Kollegium niet meer gerookt en de betreurde Klaus Birkenhauer is al geruime tijd vóór haar gestorven.

        

Altijd weer vind ik Thérèse terug in haar vertalingen, waarin schilderachtige woorden zich aaneenrijgen tot adembenemende zinnen. Aan wie geen tijd heeft om de hele Recherche te lezen, raad ik vaak Plaatsnamen: de naam aan. Nog geen 60 pagina’s, maar zo vol proustiaanse thema’s. Ik sla het boekje open aan het eind, want ik ben in een stemming voor mooie afsluitingen : De herinnering aan een bepaald beeld is niets anders dan heimwee naar een bepaald moment; en huizen, wegen en lanen zijn, helaas, vluchtig als de jaren.        

Het verlangen naar kennis, de wil tot weten

Het vertalen van filosofische teksten: mijn reis van dromen naar denken

(Ik schreef dit stukje voor `Vertaalverhaal')

Lang geleden meldde ik me aan voor de studie Frans in Leiden. Vol verwachting betrad ik het studentenleven. Het was in de tijd dat de Franse existentialisten populair waren. Ik droomde van een ongebonden leven als dat van Simone de Beauvoir.  Zoiets wilde ik ook: wonen in een sjofele kamer, werken in een café, met vrienden discussiëren over de vraag of het leven wel zin had en ’s nachts in kelders luisteren naar jazzmuziek, desnoods met een glas whiskey in de hand. Ach ja. Algauw bleek Leiden toch iets anders dan Parijs, en wat ernstiger was: de studie Frans bleek iets anders in te houden dan het lezen van de existentialisten. Niet literair genoeg, hoorde ik van de docenten. Verdiep je eerst maar eens in het Chanson de Roland, in het werk van Molière en Mallarmé. Veel later komt de twintigste eeuw dan wel aan de beurt, en daarvan vooral de literatuur, niet die teksten met filosofische pretenties.

         Gelukkig moest je na het kandidaatsexamen een bijvak kiezen en daartoe meldde ik me, alweer vol verwachting, bij het Filosofisch Instituut. Nog steeds zocht ik naar de existentialisten, maar wat ik op de Witte Singel in Leiden aantrof was de analytische filosofie van de Angelsaksen: Russell, Popper, Alfred Ayer. De existentialisten werden `niet filosofisch genoeg’ bevonden. De Franse filosofie was trouwens over de hele linie te zweverig, zo luidde daar de boodschap. Desondanks waren het heerlijke jaren, waarin ik veel heb geleerd: over logica en drogredenen, over Wittgenstein en Aristoteles – maar niet over de Franse filosofie.

         Uiteraard zitten studenten niet gevangen in hun studieprogramma, zeker niet in de jaren zestig, toen de studietijd nog comfortabel kon worden opgerekt. Door de jaren heen bleef ik de Franse filosofie met belangstelling volgen. Geleidelijk wisten uitgevers me te vinden en zo kreeg ik toch nog de kans filosofische teksten te vertalen van Simone de Beauvoir en Sartre maar ook van Foucault, Descartes, Bergson, van mijn grote vriend Montesquieu en van nog meer Franse denkers.

         Het is alweer een jaar geleden dat het ELV een korte cursus organiseerde in het vertalen van filosofische teksten uit het Duits of uit het Frans. Een mooi initiatief vond ik dat, en niet alleen omdat ik het groepje `Frans’ onder mijn hoede mocht nemen. De belangstelling voor filosofie lijkt nog steeds groeiende. Tal van filosofen beklimmen gretig een podium om als scherpzinnige entertainers hun publiek aan het denken te zetten, we hebben zelfs een Denker des Vaderlands. Er is een blijvende behoefte aan nieuwe vertalingen van klassieke teksten. Moderne filosofen weten zich te roeren in het publieke debat en dan wil je graag ook iets van ze lezen. Kortom, hier liggen toekomstmogelijkheden voor vertalers. Maar het is wel degelijk een sprong, van literair naar filosofisch vertalen.

Correctie: kruipend over het kerkhof

Onnodig zwaar drukte het op mijn kinderziel, de gedachte

aan de ingemetselde zuster Trui. Ik schreef een blogbericht over haar op 1 oktober 2013. Mijn hele jeugd door zag ik haar in mijn verbeelding opgesloten in haar kluis naast de Nieuwe Kerk in Delft, en hoe moest dat dan met eten, met nagels en haren en kiespijn, met de hygiëne in het algemeen? Al die kinderzorgen blijken nu overbodig. Ik las het een en ander in Verborgen vrouwen, kluizenaressen in de middeleeuwse stad van Anneke B. Mulder-Bakker. En wat blijkt? Het inmetselen was een symbolische handeling. Er was in de kluis een dichtgemetselde muur, maar er was ook een deur, aan de andere kant. Mensen kwamen op bezoek, de biechtvader maar ook vereerders die om raad kwamen vragen. De kluizenares kon naar buiten, leefde soms zelfs langdurig met een collega-kluizenares in één kluis, zij het op verschillende verdiepingen. Mulder-Bakker schrijft: `In vergelijking met de behuizing van doorsnee burgers in die tijd, woonden de reclusen relatief comfortabel.’ Ook zij heeft `Truysuster’ gespot, zie p. 28 van haar boek. `Delftenaren troffen haar soms midden in de nacht op het kerkhof aan als ze heimelijk buiten de kluis op haar blote knieën rond de kerk kroop.’ Vroomheid onder een nachtelijke sterrenhemel lijkt mij te verkiezen boven bidden in de klamme duisternis tussen vier muren. Wat een opluchting na al dat nutteloze meeleven, 55 jaar lang, van de kant van ondergetekende!   

Zoeken naar een taal

We schrijven de vijftiger jaren van de vorige eeuw, mijn kinderjaren. Dwars door de genereuze vloer van ons bovenhuis kwamen de schlagers uit de radio van onze Duitse benedenbuurvrouw. Schlagers waarin werd gezongen over een wereld zonder contouren, zonder verleden of toekomst: Deine Heimat ist das Meer van Freddy Quinn, Tausend Sterne stehen in weiter Runde, Rudi Schuricke, Blaue Nacht am Hafen, Lale Andersen. Enzovoort.

         Op dit moment lees ik Nach 1945: Latenz als Ursprung der Gegenwart van Hans Ulrich Gumbrecht. Hij beschrijft de periode van verdoving die na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland begon. Overleven, daar ging het toen om, alle krachten waren nodig voor het hier en nu. Het verleden was pijnlijk, op de toekomst had men geen greep. In die naoorlogse jaren werd vooral gezwegen. Duitsland was verwoest, bovendien was een vloed van vluchtelingen vanuit de verloren gebieden naar het Westen getrokken. De ontvangst aldaar was niet hartelijk. Zo gaat dat nog steeds met vluchtelingen, dat weten we maar al te goed.

         Intussen hoorde ik als kind ook weleens de stem van Hitler op de radio. Dat moet zijn geweest in het kader van historische documentaires. Zonder te begrijpen wat er werd gezegd, ervoer ik dat geluid als de stem van het absolute kwaad, vervulde dat snijdende gebral me met afschuw. Dat het publiek op de geluidsopname van de toespraak juichte, was voor mij als kind het bewijs dat de Duitsers toch wel erg dom waren: iedereen kon immers horen dat dit het gekrijs van een waanzinnige was. 

         Zo’n veertig jaar later ging ik voor het eerst naar het Duitse vertalershuis in Straelen. Met de fiets in de trein naar Venlo en dan nog 11 kilometer naar het Europäisches Übersetzer Kollegium. Het ligt vlak bij de Nederlandse grens, maar het is er al heel Duits. Een deel van het indrukwekkende boekenbezit vult de algemene ruimtes, een ander deel is verspreid over de kamers van de vertalers. Het toeval wilde dat ik terechtkwam in de kamer met de verslagen over het proces van Nürnberg, vlak na de oorlog gevoerd tegen de nazi-kopstukken die men nog had kunnen oppakken. Ik sloeg een van die boeken open: het verhoor van Hermann Göring, rijksmaarschalk ten tijde van het Derde Rijk. Tot mijn verbazing maakte ik uit het letterlijke verslag op dat Göring niet bralde en blafte, maar sprak in zorgvuldig  geconstrueerde volzinnen. Het proces Eichmann was enigszins aan me voorbijgegaan, anders zou ik dat al veel langer hebben geweten. Dan zou ik De zaak 40/61 van Harry Mulisch hebben gelezen en De banaliteit van het kwaad van Hannah Arendt. Maar op het moment van het Eichmann proces was ik een puber en pubers hebben het te druk met zichzelf. Dat die bloeddorstige honden  zich net als ieder ander van een taal konden bedienen,  maakte de zaak er voor mij niet eenvoudiger op.

         Claude Lanzmann had de grootste moeite om voor zijn film Shoah daders tot spreken te krijgen en hij was tot de conclusie gekomen dat `de beulen zwijgen’. Het verklaart zijn enthousiasme over Les bienveillantes van Jonathan Littell, een roman (2006) waarin SS-officier Max Aue rond de 1.000 pagina’s lang zelf aan het woord is. `Littell heeft de taal van de beulen uitgevonden,’ stelde hij. Wat Lanzmann de reële daders nauwelijks had kunnen ontfutselen, meende hij te hebben gevonden in het relaas van de fictieve Aue, die provocerende verklaringen aflegt en geregeld in de roes van de waanzin verkeert. We zien Aue van een scherpzinnige intellectueel veranderen in een man zonder geweten, aangevreten door het geweld dat hij om zich heen heeft gezien en waaraan ook hijzelf zich schuldig heeft gemaakt.

         Het boek werd door Janneke van der Meulen en mij vertaald als De welwillenden (2008, Arbeiderspers). Ik herinner me  nog de blinde verontwaardiging die Die Wohlgesinnten  indertijd in Duitsland opriep, maar nu het stof is neergedaald volgen de meer bezonnen beschouwingen die het boek  mijns inziens verdient. Zo diept Martin von Koppenfels in Schwarzer Peter, Der Fall Littell, die Leser und die Täter thema’s als daderperspectief, identificering en taal van de beul verder uit. In Frankrijk was het overigens andersom: op het aanvankelijk enthousiasme volgde een berg van kritiek. Zie hiervoor ook het artikel dat ik publiceerde in het tijdschrift Filter: http://www.tijdschrift-filter.nl/jaargangen/2008/154/de-memoires-van-een-moordenaar-3-11.aspx Daarin schrijf ik onder andere over het feit dat in Les Bienveillantes de slachtoffers vrijwel niet aan het woord komen en dat juist hun zwijgen zo aangrijpend is. Zelfs de taal is hun in dit boek ontnomen. In plaats daarvan heeft Littell gezocht naar een daderstaal, voorbij de ambtelijk getinte uiteenzettingen die figuren als Eichmann en Höss hielden in `de taal van de macht', aldus Littell in een interview. Hij heeft gezocht naar een fictieve taal die de lezer dwingt tot een moeizame confrontatie, tot een hachelijke identificatie met een beul die spreekt in de ik-vorm en die al in het allereerste woord – mensenbroeders – een misdadige hand op onze schouder legt.

Bach en de oorlog

Gisteravond bezocht ik een concert in de Nieuwe Kerk in Den Haag: Die Kunst der Fuge, uitgevoerd door een aantal leden van Holland Baroque. Een mysterieuze compositie in alweer een verrassende interpretatie.

         De Franse literatuur heeft veel deuren voor me geopend, zo ook de deur naar dit magistrale werk van Johann Sebastian Bach. Ik sloeg er vanochtend Le vent Paraclet nog eens op na, de `intellectuele autobiografie’ van Michel Tournier. Daarin merkt hij op dat Die Kunst der Fuge zijn voornaamste inspiratiebron is geweest bij het construeren van het schema voor Le roi des aulnes, de roman die door Jenny Tuin in het begin van de jaren zeventig werd vertaald als De elzenkoning. Tournier omschrijft Bachs onvoltooid gebleven werk als  `het rijkste, strengste, ontroerendste muziekstuk dat ooit in een mensenhoofd is uitgedacht en door een mensenhand is neergeschreven, het niet te overtreffen ideaal van elk kunstwerk waar alle kunstenaars – welk uitdrukkingsmiddel ze ook hanteren – de blik op gericht zouden moeten houden.’ Bij het concipiëren van De elzenkoning, licht hij verder toe, heeft hij als algemeen thema dragen gekozen. In de roman is dat thema contrapuntisch afgewikkeld, verschoven, omgedraaid, binnenstebuiten gekeerd, vermomd, versierd, opengebroken en tot bovennatuurlijke dimensies opgerekt.

         De bovennatuurlijke apotheose vormt het slotstuk van de roman. De Tweede Wereldoorlog loopt op dat moment ten einde. De hoofdpersoon, de Franse dwangarbeider Abel Tiffauges, werkt in een napola mee aan het opvoeden van Duitse kinderen tot de toekomstige elite van het Derde Rijk. Hij doet dat bepaald niet tegen zijn zin, gefascineerd als hij wordt door jonge jongens. Op een nacht treft hij ergens langs de weg een uitgeput joods kind aan, ontsnapt uit een concentratiekamp. Hij verstopt het op de zolder van de napola, voedt en verzorgt het. Intussen vertelt het jongetje hem gruwelverhalen over Auschwitz, een schaduwwereld, een wereld in contrapunt waar Tiffauges tot dan toe geen weet van had. In een sinister decor van tankaanvallen en gespieste kinderen gaat hij ervandoor, met Efraïm op zijn schouders. Die begint steeds zwaarder te wegen, Als een Christoffel zinkt Tiffauges uiteindelijk weg in een moeras, terwijl de jongen verandert in een ster die, zespuntig, flonkert aan de hemel.

         Het is en blijft een prachtige roman. Rondom de primaire structuur, die dus wordt gevormd door het thema van het dragen, is in heldere taal en met pakkende details een overvloedige stoffering aangebracht. De dubieuze Tiffauges, een wel erg gewillige dwangarbeider die kinderen rooft in opdracht van het Derde Rijk, zal niet bij iedereen in de smaak zijn gevallen. Desondanks werd de roman in 1970 bekroond met de Prix Goncourt.

         Een andere Prix Goncourt, maar dan uit 2006, is de roman Les bienveillantes ofwel De welwillenden, geschreven door Jonathan Littell en kort na 2006 vertaald door Janneke van der Meulen en door mij. Er zijn nogal wat punten van overeenkomst met De elzenkoning. Ik noem er een paar: het verhaal speelt in de Tweede Wereldoorlog, de hoofdpersoon Max Aue is een overtuigde nazi. Aue is een creatie van de schrijver maar wordt omringd door historische figuren als Himmler en Eichmann, zoals Tiffauges Göring en andere nazi-kopstukken ontmoet.

         En opnieuw stuiten  we hier op Die Kunst der Fuge, zij het in een andere context. In De welwillenden is SS-officier Aue op de vlucht vanuit Oost-Pruisen, want de Russen rukken op in de richting van Berlijn. In een kerk ergens in Pruisen zit een officier van de Wehrmacht Bach te spelen. `Alles kunnen ze kapotmaken,’ aldus deze militair, `maar dit niet. Dit zal altijd blijven, zelfs als ik ophou met spelen.’ Maar bij Contrapunt V ontsteekt Aue plotseling in razernij en schiet de ander dood. Terwijl hij toch een groot Bach-liefhebber is. Het lijkt of hij die zuivere schoonheid niet meer verdraagt, na al het geweld dat hij om zich heen heeft gezien en waaraan hij steeds gretiger is gaan meedoen. Deze scène van de in bloed gesmoorde Kunst der Fuge is de opmaat naar een orgie van destructie en dood, enigszins vergelijkbaar met de ondergang van de napola waar Tiffauges net op tijd uit weet te vluchten.

         De toneelbewerking van De welwillenden door Guy Cassiers is voorlopig nog te zien, in Utrecht, Rotterdam, Breda en nog andere steden. Mij viel het toneelstuk tegen: te veel, te snel. Misschien  de gebruikelijke reactie van een vertaalster die anderhalf jaar met de tekst bezig is geweest. Het was wel weer een goede gelegenheid om me opnieuw in die complexe roman te verdiepen. Bovendien zijn er inmiddels meer zinnige analyses en commentaren over verschenen, zoals Schwarzer Peter van Martin von Koppenfels. Daarover een volgende keer.   

 

Los van de tijd

Twee weken geleden nam ik afscheid van haar. Er hing een serene sfeer in het grote huis bij de Haarlemmer Hout, waar ze vijftien jaar gelukkig was geweest met haar Carlos. Ze zocht naar een geschikte bestemming voor de Franse literatuur die er nogal wat planken vult. Berustend constateerde ze dat veel boeken tegenwoordig alleen nog maar goed zijn voor het oud papier. Ze vlamde op toen ze een vertaalkritiek uit de kast pakte: de schrijver van die kritiek had niet gezien dat het ging om een pastiche die zij als pastiche had vertaald, met alle stilistische overdrijving van dien.

We spraken over de invloed van het katholicisme op onze jeugdjaren: zij in Maastricht, waar het katholicisme joyeus werd gevierd, ik in Delft, waar het een calvinistische kleur had. We spraken over hoe het is om op latere leeftijd nog heftig verliefd te worden, maar ook over de personele veranderingen in het Duitse vertalershuis in Straelen en over de kleurige bloemen die net hun kopjes opstaken in haar tuin.

Veel details over haar leven staan in Met een bevroren jas en een geleend tientje, Herinneringen van Thérèse Cornips. De herinneringen zijn opgetekend door Guus Middag. De zinnen zijn schrikbarend kaal voor wie haar vooral associeert met de gecompliceerde constructies in haar Proust-vertaling. Het woordgebruik, die fascinerende mengeling van statig, zwierig en familiair, is er gemakkelijk in te herkennen. Er schemert een spannend tijdsbeeld door die herinneringen heen. De echte biografie zal nog wel komen.  

Ik sla het eind van De tijd hervonden op en kan het niet laten haar woorden en Prousts gedachten met elkaar te vereenzelvigen: `Er kwam een gevoel van moeheid en ontzetting over me in het besef dat die hele, zo lange tijd niet alleen zonder één onderbreking door mij geleefd, gedacht, van mij uitgegaan was, dat hij mijn leven, dat hij ikzelf was, maar ook dat ik hem iedere minuut aan mij vast moest blijven houden, dat hij mij torste, hoog gezeten als ik was boven op zijn duizelingwekkende top, dat ik niet bewegen kon zonder hem zo goed en zo kwaad als ik kon mee te verplaatsen.’

Afgelopen vrijdag heeft Thérèse Cornips de tijd losgelaten. Ze was negenentachtig. Ze beitelde zelf alvast haar monument in de vorm van Op zoek naar de verloren tijd.

Het hachelijke N-woord

Het woord nègre is een beladen term die we voorzichtig moeten gebruiken. Er zijn personen die ervoor pleiten neger uit de Van Dale te schrappen omdat ze het woord als denigrerend ervaren, als een te schrijnende herinnering aan de periode van de slavernij. Maar tot nu toe staat het er nog in, en terecht lijkt mij, want een woordenboek geeft het taalgebruik weer en is niet bedoeld voor morele of ideologische sturing. Achille Mbembe zette de term in de titel van zijn boek Critique de la raison nègre, door Katrien Vandenberghe en mij vertaald als Kritiek van de zwarte rede. Niet alleen omdat negerrede geen fraai woord is voor in een titel, maar ook om te vermijden dat deze genuanceerde filosofische beschouwing meteen al op grond van de titel blinde verontwaardiging zou wekken. Geen boekverbrandingen please, daar is Mbembes betoog te interessant voor. Op den duur zal het woord neger allicht verder worden teruggedrongen, om uiteindelijk te worden opgeborgen in een historisch woordenboek van het Nederlands.

Mbembe gebruikt door het hele boek heen de term Nègre – met hoofdletter – als een soort geuzennaam. Hij belicht vele aspecten van de Negerpositie in verleden en heden: slavenhandel, kolonisatie, racisme, verinnerlijking van de minachting waarmee de Neger wordt behandeld, maar ook de groeiende vernegering van de wereld nu een ambulant proletariaat her en der zijn arbeidskracht aanbiedt en gedwongen is zich schandalig te laten uitbuiten. Een brede schildering, niet altijd even systematisch maar gedreven tot aan het einde, waar zich een optimistisch toekomstbeeld ontvouwt en de Neger wordt opgeroepen zich te ontdoen van het slachtoffergevoel.